Przesłanki powstania roszczeń odszkodowawczych

Roszczenia z powodu śmierci osoby bliskiej wynikają z przepisów szczególnych. Nie stanowią one samodzielnej podstawy odpowiedzialności, aby osoba uprawniona mogła wystąpić z roszczeniem przeciw zobowiązanemu do naprawienia szkody, muszą być spełnione przesłanki odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych. Jak wiadomo istnieją okoliczności, w których wyrządzenie drugiemu człowiekowi szkody nie pociąga za sobą odpowiedzialności sprawcy. Do takich okoliczności należy np.: przy odpowiedzialności na zasadzie ryzyka wyłączna wina poszkodowanego. Jeżeli wyłączną przyczyną powstania szkody było zawinione działanie pokrzywdzonego to odpowiedzialność wobec niego zostaje wyłączona. W przypadku śmierci tego poszkodowanego osoby bliskie nie otrzymają odszkodowania. Wynika to stąd, że jeżeli roszczenia bezpośrednio poszkodowanego byłyby z jakiejkolwiek przyczyny nieuzasadnione to również roszczenia osób pośrednio poszkodowanych są nieuzasadnione. Uprawnieni bowiem mogą dostać odszkodowanie tylko wtedy i tylko w takich granicach, w jakich prawo do odszkodowania przysługiwałoby poszkodowanemu, gdyby żył. Przesłanką powstania roszczeń odszkodowawczych jest śmierć poszkodowanego w wyniku doznanego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, przy czym bez znaczenia jest czy śmierć nastąpiła niezwłocznie czy też po upływie dłuższego czasu. Istotne jest tylko to, aby istniał związek przyczynowy między tymi zdarzeniami tj. czynem niedozwolonym a śmiercią3. O związku tym stanowi art. 361 § 1 k.c.: Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Unormowanie zawarte w tym artykule opiera się na założeniach teorii przyczynowości adekwatnej. Zgodnie z tą teorią związek przyczynowy zachodzi, gdy skutek jest normalnym, zwykłym następstwem przyczyny, ocena zaś opiera się nie na subiektywnym przewidywaniu sprawcy, lecz na doświadczeniu życiowym wspartym aktualnymi osiągnięciami wiedzy4. Ustalenie związku przyczynowego jest konieczne, ponieważ nie każda szkoda ulega wynagrodzeniu, lecz tylko taka, która pozostaje w związku przyczynowym ze zdarzeniem zobowiązującym w myśl przepisów prawa do odszkodowania. żądanie odszkodowania na podstawie art. 446 k.c. będzie uzasadnione, jeżeli da się udowodnić związek przyczynowy pomiędzy zgonem a czynem niedozwolonym. Adekwatny związek przyczynowy zachodzi wówczas, gdy przyczyna stanowi okoliczność ogólnie sprzyjającą powstaniu rozpatrywanego skutku. Okolicznością ogólnie sprzyjającą jest conditio sine qua non, które zwiększa w sposób znaczny, obiektywną możliwość powstania skutku badanego rodzaju. Wyznaczenie sfery skutków adekwatnych względem określonego rodzaju zdarzenia następuje przez analizę tzw. obiektywnej możliwości. Polega to na prognozowaniu, w oparciu o zasady nauki i doświadczenia, prawdopodobieństwa powstania określonych następstw. Skutkami adekwatnymi są takie, których prawdopodobieństwo zostaje zwiększone przez przyczynę danego rodzaju5. Przepis art. 361 § 1 k.c. wprowadza odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania. Ogranicza ją więc tylko do następstw niektórych spośród wszelkich możliwych skutków danego zdarzenia. Za następstwa normalne należy uważać takie, które w danych okolicznościach z reguły występują, tzn. są zwykłą koniecznością działania (zaniechania) zobowiązanego do odszkodowania. Następstwa normalne, to w zasadzie następstwa typowe, a nie będące wynikiem szczególnego zbiegu okoliczności6. Związek przyczynowy nie zachodzi, jeżeli śmierć nie była normalnym następstwem uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Im dłuższy czas dzieli te dwa zdarzenia, tym trudniejsze jest wykazanie związku przyczynowego. 2 W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza, Warszawa 1972, s. 97. 3 A. Wąsiewicz, Ubezpieczenia…, op. cit., s. 111. 4 S. Garlicki, Odpowiedzialność cywilna za nieszczęśliwe wypadki, Warszawa 1971, s. 110. 5 A. Koch, Związek przyczynowy jako podstawa odpowiedzialności odszkodowawczej w prawie cywilnym, Warszawa 1975, s. 102. 6 J. Winiarz (red), Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1989, s. 28